Sarsıntının ekonomik tesiri 150 milyar doları aşacak

Türkiye saatiyle 04:17’de ve 13:24’de Kahramanmaraş’ta meydana gelen ve büyük yıkıma neden olan 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki depremlerin ekonomiye çok taraflı tesirleri oldu. 

Depremin ekonomik tesirlerine ve maliyetine ait iki kısımdan oluşan kapsamlı bir tahlil hazırlayan Haber7 muharriri Ahmet Yarız, yazısının birinci kısmında ‘Deprem Bölgesinin İktisattaki Yeri’ ve ‘Depremlerin Neden Olduğu Ekonomik Kayıplar ve Finansmanı’ başlıklarını ele aldı.

150 MİLYAR DOLARI AŞACAK

Depremler, 300 bine yakın bina ve 700 binden fazla bağımsız kısmın kullanılamaz getirdi. Türkiye’nin GSYH’nin %10’unu oluştura zelzele bölgesi, Türkiye iktisadı için değerli bir yer tutan birçok dalı derinden etkiledi. 

Sanayi, tarım ve hayvancılık üzere çok sayıda bölümün durmasına neden olan zelzeleler birebir vakitte ulaştırma, güç, bağlantı ve kentlerin altyapısı üzere birçok alanda hasara yol açtı.

Oluşacak ekonomik fatura 120 milyar doları aşacakken bunun ek faiz yükleri ile bir arada 150 milyar doları aşması bekleniyor.

2022 VERGİ GELİRLERİNİN TAMAMI KADAR

Bu meblağ, Türkiye’nin 2022 yılı GSYH’sinin %15’ine ve 2022 yılı vergi gelirlerinin tamamına yakın bir meblağ olduğu dikkate alındığında ise bütçe üzerinde iki taraflı baskı yaratarak yaratacak. Kamu borçlanması ve bütçe açığını açığının artması bekleniyor.

İşte Dr. Ahmet Yarız’ın o yazısı;

• 6 Şubat 2023 tarihinde, on bir ili etkileyen Kahramanmaraş merkezli 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki zelzelelerde 50.000’i aşan insanımız vefat etmiştir.
   
• Depremlerde 300.000’e yakın bina ve 700.000’i aşan bağımsız kısım kullanılmaz hale gelmiş, ulaştırma, güç, irtibat, ziraî üretim ve kentlerin altyapıları hasar görmüş, sanayi tesisleri ve ticari ünitelerdeki tahribatlar üretimi ve tedarik zincirini olumsuz etkilemiştir. 
   
• Deprem bölgesi, ülkemiz ekonomisindeki kıymetli bir yere sahiptir. Nüfusun %16’sı, Konut Sayısının %14’ü, İstihdamın %13’ü, GSYH’nin %10’u, Ziraî Üretimin %15’i ve Dünya Kültürel Mirasımızın %21’i bölgededir.  
   
• Bölge; tarım, hububat, bakliyat, halı üretimi ve demir-çelik bölümünde kıymetli bir merkez olup güç güvenliği açısından kritik bir kapasiteye sahiptir. Bölgenin;  hidrolik konseyi güç içinde %19 ve hidroelektrik üretiminde %40 hissesi vardır.
• Gaziantep, Adana ve Hatay zelzele bölgesinin lokomotif illeridir. Bu vilayetler; bölge istihdamından %50, GSYH’dan %55, ihracattan %84, ithalattan %85 ve vergi gelirlerinden %76 hisse almaktadır.
   
• Çok istikametli insani, toplumsal ve ekonomik kayıplara neden olan sarsıntıların nedeniyle oluşan ekonomik faturanın 2,3 Trilyon TL’yi (120 Milyar USD) aşması beklenmektedir. Bu fiyat içinde; hasar gören konutların tekrar imali %50’den fazla hisse ile birinci sırada yer almaktadır.
   
• Gelişmiş iktisatların bütçelerini dahi zorlayacak bir fiyat olan 120 Milyar USD, Türkiye’nin 2022 yılı GSYH’nin %15’ine ve 2022 yılı vergi gelirlerinin tamamına yakındır.
   
• Depremler nedeniyle yurt içi ve yurt dışından yapılan bağış, hibe ve yardımların 10 Milyar USD seviyesinde kalacağı dikkate alındığında bakiye 110 Milyar USD kamu kaynaklarıyla finans edilecektir.
   
• Kamu kaynaklarıyla finansman, sarsıntı harcamalarının bütçeden yapılması manasına gelmektedir.  Zelzele harcamaları bütçe masraflarını, masraflar bütçe açığını, bütçe açığı kamu borçlanmasını ve kamu borçlanması da bütçe üzerindeki faiz sarfiyatını artıracaktır. Bu istikametiyle sarsıntı harcamaları, bütçeyi iki taraflı baskı altına almaktadır.
   
• Depremlerdeki maddi hasarların büyük kısmının kamu kaynaklarıyla finanse edilmesi, bütçe üzerinde 30 Milyar USD civarında ek faiz yükü oluşturacaktır. Ek faiz yükü ile birlikte zelzelelerin neden olduğu ekonomik kayıpların 150 Milyar USD’yi aşması beklenmektedir.

Son yıllarda zelzele, yangın, sel vb. çok sayıda doğal felakete maruz kalan ülkemizde 2023 yılının çabucak başında büyük bir felaket daha meydana gelmiştir. 06 Şubat 2023 tarihinde başlayan ve adeta bir doğal felaket fırtınasına dönüşen sarsıntıların birincisi 7,7 büyüklük ile Kahramanmaraş’ın Elbistan ilçesinde meydana gelmiştir.  Bu büyük zelzelenin üzerinden şimdi on iki saat dahi geçmemiş iken tıpkı gün TSİ le 13:24’de birinci sarsıntının merkezine 150 km aradaki Pazarcık ilçesinde 7,6 büyüklüğünde ikinci bir zelzele olmuştur. Birinci iki büyük sarsıntının acil yaraları şimdi sarılmadan 20 Şubat 2023 tarihinde TSİ 20:04’te Hatay’ın Yayladağı ilçesinde 6,4 büyüklüğünde bir sarsıntı daha olmuştur. Sarsıntının merkezine yakın on bir ili direkt etkileyen üç büyük sarsıntının akabinde sayısı 10.000’i aşan artçı sarsıntılar olmuştur.

AFAD datalarına nazaran 5 Nisan 2023 tarihi itibariyle sarsıntıda vefat edenlerin sayısı 50.000’i ve yaralananların sayısı ise 250.000’i geçmiştir. Enkaz kaldırma çalışmalarının tamamlanması ve zelzelede yaralananların sıhhat durumlarındaki gelişmelerin vefat sayısını artırmasından kaygı edilmektedir.  

Depremde vefat edenlere ALLAH’tan rahmet, yakınlarına sabır ve yaralılara acil şifa diliyoruz. Ülkemize büyük geçmiş olsun.

6 Şubat 2023 tarihinde, on bir ili etkileyen Kahramanmaraş merkezli 7,7 ve 7,6 büyüklüğündeki zelzelelerde 50.000’i aşan insanımız vefat etmiştir.

Aynı gün içinde ve büyüklüğü 7,0 üzerinde iki zelzelenin yer yüzüne yakınlığı (8,6 km ve 7,0 km) ve tesir alanının geniş bir coğrafyaya yayılması zelzelelerin yıkıcı tesirini artırmıştır. Sarsıntının tabiat, beşerler ve yapılar üzerinde oluşturduğu tahribat ve hasar şiddet kavramı ile söz edilmektedir. Büyüklükleri 7 üzerinde olan her iki zelzelenin şiddetlerinin ise 10’un üzerinde olduğu uzmanlar tarafından söz edilmektedir.

Öte yandan şiddetli kış koşulları da arama, kurtarma, birinci yardım ve acil müdahale faaliyetlerini aksatmış ve insani kayıpların artmasına neden olmuştur.  Bu taraflarıyla kayıtlı insanlık tarihinin en büyük felaketleri ortasında yer alan Kahramanmaraş sarsıntıları ülkemizin son yüzyılda yaşadığı en büyük felaket olup küçük kıyamet tarifini hak etmektedir.

Depremlerde 300.000’e yakın bina ve 700.000’i aşan bağımsız konut kullanılmaz hale gelmiş, ulaştırma, güç, irtibat, ziraî üretim ve kentlerin altyapıları hasar görmüş, sanayi tesisleri ve ticari ünitelerdeki tahribatlar üretimi ve tedarik zincirini olumsuz etkilemiştir. 

Depremlerin neden olduğu insani kayıplar ülkemizin en büyük kaybıdır.  Büyük ölçekli felaketler; toplum ve birey psikolojisinde tahribata, iktisat ve toplumsal sosyolojide travmaya ve ülke idaresinin gelecek konsantrasyonunda derin kırılmalara neden olmaktadır. Yaşanan tahribat, travma ve kırılmaların tedavisi uzun vakte yayılmakta, insani, toplumsal ve maddi açıdan değerli yatırımlara gereksinim duyulmaktadır.

Depremlerin neden olduğu tahribatın maddi istikameti ve iktisada tesirleri bu yazının konusunu oluşturmaktadır.

DEPREM BÖLGESİNİN İKTİSATTAKİ YERİ

Deprem bölgesinin temel göstergelere nazaran Türkiye iktisadı içindeki yeri Tablo 1’de yer almaktadır.

Deprem Bölgesinin Türkiye İktisadında Hissesi %         

TARIMSAL ÜRETİMİN YÜZDE 15’İ SARSINTI BÖLGESİNDE

Sarsıntı bölgesinin ekonomik göstergelerdeki hissesi %8-%15 aralığındadır. Ülke nüfusunun %16’sı, ziraî üretimin %15’i, konut sayısının %14’ü, istihdamın %13’ü, GSYH’nin %10’u, ihracatın %9’u, ithalatın %7’si ve vergi gelirlerinin %5’i bölgeye aittir.

Deprem bölgesi 14 Milyon kişi ve 110.000 km2 alanı ile çok sayıda ülkeden (İzlanda, Güney Kore, Macaristan, Portekiz, Ürdün, Sırbistan, Azerbaycan, Avusturya,  Çekya, İrlanda, Litvanya, Hırvatistan, Danimarka, Hollanda, İsviçre, Belçika) daha fazla nüfusa ve daha geniş coğrafik alana sahiptir.            

Bölgede konut sayısı 5,7 Milyon, istihdam 3,8 Milyon kişi, GSYH 708 Milyar TL, ihracat 22 Milyar USD, ithalat 24,4 Milyar USD ve vergi gelirleri 121 Milyar TL’dir.Bölgenin; Tarım ve Hayvancılık GSYH içindeki hissesi %15 ile GSYH ortalamasının üzerindedir.

BÖLGENİN LOKOMOTİF VİLAYETLERİNİ VURDU

Bölgedeki vilayetler; tarım, hububat, bakliyat, halı üretimi, dokumacılık, demir-çelik, su eserleri ve makine-ekipman dallarında gerek üretim ve gerekse ihracatta kıymetli merkezlerdir. Bölgedeki Gaziantep, Adana ve Hatay’ın bölge ekonomisindeki hisseleri, başka vilayetlere nazaran daha da yüksek olup istihdamda %50, GSYH’da %55, ihracatta %84, ithalatta %85 ve vergi gelirlerinde %76 hisseleri ile bölgenin lokomotifleridir.

Bu üç ilin bölgedeki nüfus, konut sayısı, GSYH ve istihdam hisseleri birbirlerine hayli yakındır. Bu yakınlık dış ticarette ise kıymetli farklılıklar göstermektedir. Gaziantep bölge ihracatından %51 ve bölge ithalatından %34, Hatay ise ihracattan %19 ve ithalattan %31 hisse almaktadır. Bu performans farklılıkları vilayetlerdeki bölümlerin karakteristik yapılarından kaynaklanmaktadır.

Gaziantep, Adana ve Hatay sarsıntı bölgesinin lokomotif illeridir. Bu vilayetler bölge; istihdamından %50, GSYH’dan %55, ihracattan %84, ithalattan %85 ve vergi gelirlerinden %76 hisse almaktadır.

Ülkemizdeki barajların %19 ve 2022 yılı hidroelektrik üretiminin %40’ının bölgede yapılması, bölgenin güç güvenliği açısından kıymetini göstermektedir.

Deprem Bölgesinin Sanayi Bölümünde Yeri

SANAYİ, TARIM VE HAYVANLIK ETKİLENDİ

Bölgede 38 organize sanayi bölgesinde 3.200’e ve 116 küçük sanayi sitesinde 48.000’e yakın işletme faaliyet göstermektedir.

Deprem bölgesinin sanayi yapısına ait temel bilgilerin yer aldığı Tablo 2’ye nazaran bölgede 38 organize sanayi bölgesinde 3.200’e yakın işletme faaliyettedir. Ayrıyeten bölgede; planlama, kamulaştırma ve altyapı hazırlığı devam eden 21 organize sanayi bölgesinin de bir mühlet sonra faaliyete geçmesi ön görülmektedir. Bölgedeki organize sanayi bölgeleri, ülkemizdeki organize sanayi bölgeleri içinde %15’e yakın hisse almaktadır.

Bölgede 116 küçük sanayi sitesinde; 314 büyük, 779 orta ölçek, 3.769 küçük ve 42.719 mikro ölçekte olmak üzere toplamda 47.581 firma faaliyet göstermektedir.

 Deprem Bölgesinin Tarım ve Hayvancılık Dalında Yeri

Bölge tarım ve hayvancılık açısından kıymetli bir merkezdir. Ekilebilir tarım alanları içinde %17, zerzevat ekim alanlarında %16, meyve bahçelerinde %26, büyükbaş hayvan sayısında %12 ve küçükbaş hayvan sayısında %18 hisseye sahiptir.

DEPREMLERİN NEDEN OLDUĞU EKONOMİK KAYIPLAR VE FİNANSMANI

Doğal afetler çok istikametli insani, toplumsal ve ekonomik kayıplara neden olmaktadır. Yazımızın konusu olan ekonomik kayıplar aşağıdaki başlıklarda ele alınmaktadır.

• Afete maruz kalanları arama ve kurtarma faaliyetleri
• Afet maruz kalanların temel insani gereksinimlerinin temin edilmesi
• Arama ve kurtarma faaliyetlerine katılan işçi ve gönüllülerin günlük temel insani ihtiyaçları
• Arama ve kurtarma faaliyetlerinde kullanılacak makine ve ekipman gereksinimi ile işletme maliyetleri
• Arama ve kurtarma faaliyetleri sonrasında enkaz kaldırma çalışmalarının maliyetleri
• Şehir altyapılarının yenilenmesi, bakımı ve tamiri ile işletmeye alma maliyetleri
• Hasar gören konutların yenilenmesi, tamiratı ve bakımı ile tefrişat maliyetleri
• Karayolu, denizyolu, demiryolu ve havayolundan oluşan ulaştırma altyapısının yenilenmesi, bakımı, tamiri ve işletmeye alma maliyetleri
• Su, güç ve bağlantı altyapısının yenilenmesi, bakımı, tamiri ve işletmeye alma maliyetleri
• Sınai tesislerin ve ticari ünitelerin tekrar üretimi, hasarların giderilmesi, tamir-bakım ve tekrar işletmeye alma maliyetleri
• Afet nedeniyle sınai tesisler ve ticari ünitelerde hasar gören ham unsur, yardımcı husus ve mamul stokları ile öbür stoklardan oluşan kayıplar
• Afet bölgesinde azalan üretim ve ticari faaliyetler nedeniyle oluşan direkt kayıplar, tedarikçi nitelikleriyle afet bölgesinin dışında kalan sınai ve ticari işletmelerin faaliyet sürecinde kesinti ihtimali nedeniyle oluşabilecek kayıplar
• Afetin birinci günlerinde ülke konsantrasyonun felaket bölgesine ağırlaşması nedeniyle alternatif gelirlerden kaynaklanan kayıplar
• Afet nedeniyle kamu harcamalarında süratli artışların bütçe açıklarını artırması ve finansman maliyetleri
• Afetlerin üretim kapasitesinde neden olacağı kısıntı ile tedarik zincirinde kopmalardan kaynaklanan enflasyon baskısı kaynaklı maliyetler
• Diğer

Bu maliyetlerin karşılanması; a) Kısa vade (0-6 Ay) ve b) Orta vade (6-24 ay) olarak iki farklı vakit dilimine yayılmaktadır.

Bu vakit dilimlerinde yapılan faaliyetler farklı içeriklere sahiptir:

a) Kısa Vade: Arama, kurtarma, depremzedelerin süreksiz barınma ve beslenme, enkaz kaldırma, zelzele bölgesindeki arama-kurtarma-yardım faaliyetlerine katılan işçinin barınma ve beslenme vb. acil ve birinci yardım faaliyetleridir.

b) Orta Vade: Depremzedelerin kalıcı barınma ve toplumsal gereksinimlerinin karşılanması, sarsıntıdan etkilenen konutlar, sınai ve ticari tesisler ile altyapıların yenilenmesi, tamiri, bakımı vb. faaliyetlerdir. Sarsıntının bireyler ve toplum psikolojisi ile sosyolojide oluşturduğu travmaların giderilmesi, gelecekteki doğal afetlere yönelik stratejilerin gözden geçirilmesi ise uzun vadeye yayılmaktadır.

Çok taraflı insani, toplumsal ve ekonomik kayıplara neden olan zelzelelerin oluşturduğu hasarların giderilmesi Kısa Vade, Orta Vade ve Uzun Vade olmak üzere üç farklı vakit dilimine yayılmaktadır.

Dünyada son otuz yılda meydana gelen doğal afetlerin neden olduğu ekonomik kayıpların bir kısmına Tablo 4’te yer almaktadır.

Tabloya nazaran en büyük kayıplara neden olan birinci beş doğal afetlerin üçü sarsıntı ve ikisi kasırga kaynaklıdır. Listenin birinci sırasında yer alan ve Mart 2011’de Japonya’da meydana gelen sarsıntı ve tsunaminin neden olduğu ekonomik kayıp 210 Milyar USD olarak hesaplanmıştır.

İkinci ve üçüncü sırada yer alan, Ağustos 2005 ve Eylül 2022’de ABD’de medyana gelen kasırgalarda kayıplar sırasıyla 125 Miyar USD ve 115 Milyar USD’dir.

Ocak 1995’te Japonya’da meydana gelen zelzeledeki kayıp 100 Milyar USD ve Mayıs 2008’de Çin’de meydana gelen zelzelede kayıplar ise 85 Milyar USD’ye ulaşmıştır.

Dünyada Doğal Afetler ve Ekonomik Kayıplar

Doğal afetler sermaye birikimine ve üretim kapasitesine ziyan vermekte, üretimi ve şahsî harcamaları azaltmaktadır. Afetler; kısa vadede ekonomiyi daraltıcı tesirler üretirken uzun vadede ise ekonomiyi genişletici tesirler üretmektedir. Yapılan araştırmalara nazaran doğal afetler GSYH’yi kısa vadede %0,9 küçülmekte, uzun vadede ise %0,9 büyütmektedir.

Doğal afetlerin kısa ve orta vadedeki olumsuz tesirlerine rağmen, uzun vadede olumlu tesirlerinin olabileceği tabir edilmektedir.

Literatürde “yaratıcı yıkım” olarak tanımlanan bu teoriye nazaran, afet bölgesinde kentleşme ve sanayileşmede şimdiki uygulamaların hükümran olması ve yeni teknolojilerin teşvik edilmesi ile büyüme artmaktadır.

Öte yandan bireyler, afetler nedeniyle düşen refah standartlarını yine yakalayabilmek için afet sonrasında daha fazla çalışmaya yönelebilmektedir.

Ülkemizde 6 Şubat’ta meydana gelen yıkıcı zelzeleler gerek zelzele bölgesinde ve gerekse sarsıntı dışı bölgelerinde yenilenme ve tekrar yapılanma fırsatı doğurmuştur. Bu fırsatın yanlışsız kullanılması halinde kısa vadeli olarak ekonomik büyümeyi süratli ve olumlu etkileyebilecek uzun vade de ise verimliği artırabilecektir.

Doğal afetler ekonomiyi kısa vadede olumsuz ve daraltıcı, uzun vade de ise olumlu ve genişletici tesirler üretmektedir.

Kahramanmaraş Zelzelelerinin Ekonomik Kayıpları

Kahramanmaraş zelzelelerinin ekonomik kayıp meblağı Tablo 5’te detaylı olarak yer almaktadır. Tabloda yer alan: 1e, 2j ve 3a numaralı kalemlerin dışında kalan tüm harcama kalemleri Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Ofisi Başkanlığı (SBB) tarafından hesaplanmıştır. SBB tarafından yapılan hasar tespit kalemlerinden yalnızca 2b) Özel kesim hasarları anket prosedürüyle belirlenmiştir. Öbür tüm harcama kalemleri kamu kurumlarının birebir tespit ve hesaplamalarına dayanmaktadır. Yapılan çalışmada hasar meblağının enkaz kaldırma çalışmalarının tamamlanmasıyla artabileceği tabir edilmektedir. Tabloya; harcamaların artma potansiyeli ve beklenmeyen masrafları karşılamak üzere SBB tarafından hesaplanan meblağlar %15 oranında artırılmak suretiyle 1e ve 2j harcama kalemleri tarafımızdan ek edilmiştir.

DÜNYANIN EN BÜYÜK EKONOMİLERİNİ BİLE ZORLAR

Finansman sarfiyatı olarak hesaplanan 3a harcama kalemi ise yeniden tarafımızdan ek edilmiştir. Çünkü ekonomik kayıp fiyatı 100 Milyar USD’yi aşan bir doğal afetin neden olduğu hasarlar, dünyanın en büyük ekonomileri için dahi epeyce yüksek fiyatlardır.

Yapılan araştırmalara nazaran afetler nedeniyle yapılan bağış ve yardımlar, ekonomik kayıpların lakin %10’ununu karşılayabilmektedir.

Kahramanmaraş zelzelelerinin finansmanı için yurt içi ve yurt dışından bağış, yardım, hibe vb. karşılıksız dayanakların toplamı 10 Milyar USD seviyesindedir. Kahramanmaraş sarsıntılarının neden olduğu ve 120 Milyar USD’ye yaklaşan ekonomik kayıpların 110 Milyar USD (%90 oranındaki) kısmı kamu kaynaklarıyla finanse edilecektir. Kamu kaynaklarıyla finansman, sarsıntı harcamalarının bütçeden yapılması manasına gelmektedir. Zelzele harcamaları bütçe masraflarını, sarfiyatlar bütçe açığını, bütçe açığı kamu borçlanmasını ve kamu borçlanması da bütçe üzerindeki faiz sarfiyatını artıracaktır. Bu tarafıyla zelzele harcamaları, bütçeyi iki istikametli baskı altına almaktadır.

Kamu kaynaklarıyla finansman, sarsıntı harcamalarının bütçeden yapılması manasına gelmektedir.  Sarsıntı harcamaları bütçe masraflarını, masraflar bütçe açığını, bütçe açığı kamu borçlanmasını ve kamu borçlanması da bütçe üzerindeki faiz masrafını artıracaktır. Bu istikametiyle sarsıntı harcamaları, bütçeyi iki taraflı baskı altına almaktadır.

Hesaplanan 120 Milyar USD ekonomik kayıp içinde en yüksek hissesi %50 ve 60 Milyar USD ile yeni konut yenileme, tamir ve tefrişat maliyetlerine aittir. Bu fiyat aşağıdaki formül ile hesaplanmıştır:

Toplam maliyet = Yenilenecek konut sayısı x Ortalama Konut M2 x M2 inşaat maliyeti.

Konut M2 inşaat maliyeti 15.000 TL olarak dikkate alınmıştır. 

Depremlerdeki maddi hasarların büyük kısmının kamu kaynaklarıyla finanse edilmesi, bütçe üzerinde yıllara yayılan ve toplamda 30 Milyar USD civarında ek faiz yükü oluşturacaktır. Ek faiz yükü ile birlikte sarsıntıların neden olduğu ekonomik kayıplar 150 Milyar USD’yi aşabilecektir.

Depremlerdeki maddi hasarların büyük kısmının kamu kaynaklarıyla finanse edilmesiyle oluşacak 30 Milyar USD civarında ek faiz yükü, ekonomik kayıpların 150 Milyar USD’yi aşmasına neden olacaktır.