Türk demokrasi tarihinin kara lekesi 27 Mayıs darbesi

Tarihe bir utanç vesikası olarak geçen 27 Mayıs 1960 ihtilaliyle Anayasa ve TBMM feshedilirken ülkenin başbakanı ve iki bakanı ise idam edildi.

Takvimler 1960 yılını gösterdiğinde, Türkiye Cumhuriyeti 37 yaşındaydı. İktidarda, 10 yıl evvel ülkedeki tek parti devranına son veren DP bulunuyordu. Başbakan koltuğunda 14 Mayıs 1950 ve 2 Mayıs 1954 seçimlerden zaferle çıkan Adnan Menderes oturuyordu, Cumhurbaşkanı ise Celal Bayar’dı.

7 partinin katıldığı 14 Mayıs 1950’deki seçimlerde, DP birinci büyük zaferini kazanmış, yüzde 53 oy ve 416 milletvekili ile meclise girmiş, CHP ise fakat 69 sandalye kazanabilmişti.

DP’nin birinci yıllarında yaptığı en değerli icraatların başında, Türkçe okunan ezanın tekrar Arapça okunmasına dair kanunun Meclis’e sunulup kabul edilmesi gelmişti.

Katılımın yüzde 88,63 üzere hayli yüksek bir oranda gerçekleştiği 1954 seçimlerinde, Türkiye Cumhuriyeti’nin en yüksek oyunu alarak iktidarda kalmayı başaran DP, birinci yıllarından itibaren sivil ve askeri kanadın muhalefeti ile karşı karşıya kaldı. Selanik’te Atatürk’ün doğduğu meskenin yanındaki Türk konsolosluğunun bahçesine atılan iki bombadan birinin patladığı, meskenin ve konsolosluk binasının camlarının kırıldığı haberi ile Ankara, İstanbul ve İzmir’de halkın sokağa dökülmesi ile 6 Eylül 1955’te başlayan “6-7 Eylül Olayları”nda, azınlıkların yaşadıkları semtlerde yangınlar çıkarılmış, kiliselere ve mezarlıklara akınlarda bulunulmuştu. 6-7 Eylül olaylarına ait Yassıada’da dava açılmasında en büyük rol, Fuad Köprülü’nün olmuştu. 27 Mayıs 1960 darbesinden yalnızca 8 gün sonra bir gazeteye röportaj veren Köprülü, 6-7 Eylül Olaylarıyla ilgili devrin Başbakan Yardımcısı Fatin Rüştü Güçlü ve Başbakan Adnan Menderes’i suçlayarak “Bu müessif hadisenin baş tertipçisi ve müsebbibi şahsen Menderes’ti. Kıbrıs’ı fethetmek için bu halde bir yol takip etmeyi gerçek bulmuştur.” tabirlerini kullandı.

Atatürk’ün konutunun bombalanması hadisesinin de bir tertip olduğunu ileri süren Köprülü, “Bizzat tertipçisi Menderes’tir. Kendisine bu aklı tekrar Kıbrıs fatihlerinden Kuvvetli vermiştir.” savında bulundu. Bu tezler üzerine, darbeden sonra Yassıada’da ivedilikle bir 6-7 Eylül Olayları davası açılmış ve Adnan Menderes ile Fatin Rüştü Kuvvetli altışar yıl mahpus cezasına çarptırılmıştı.

DP’nin kurucularından ve Dışişleri Bakanı olan Fuad Köprülü ile epey uzun süren bir çekişme içine giren Güçlü, 1957 seçimlerinden sonra 25 Kasım 1957’de Dışişleri Bakanlığı koltuğuna oturdu. Fuad Köprülü’nün ferdî hasımlığı nedeniyle bu türlü bir röportaj verdiği ve Güçlü’nün mahkum edilmesini istediği sav edilmişti.

1957 SEÇİMLERİ VE 9 SUBAY OLAYI 

DP, 1957 seçimlerinde oy kaybetmiş olmasına karşın 424 sandalye kazanmayı başardı. Seçimlerden kısa mühlet sonra yaşanan “9 Subay Olayı”, ordu içinde bir küme subayın hükümete komplo hazırlamak cürmünden tutuklanıp yargılanmaları biçiminde gerçekleşti. DP’nin iktidara gelmesinin akabinde bir küme subayın ordu içinde kurduğu örgüt, 1950’li yılların ikinci yarısında genişlemeye başladı.

Hükümete yapılan ihbar sonucunda ortaya çıkan küme, DP iktidarına karşı darbe düzenlemek gayesiyle kurulmuştu. 9 Subay Olayı, yaklaşık 3 yıl İstanbul’da aktiflik gösteren, ordu içindeki kapalı örgütün kısa devirde zayıflamasıyla son buldu.

ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN GÖSTERİLERİ 

Türkiye’de 1946 yılında çok partili hayata geçilmesinin akabinde, 1950 yılında iktidara gelen DP, 10 yıl iktidarda kaldı. DP iktidarının son periyotlarında ülkede yaşanan tansiyon, vakit zaman şiddetle kendini gösterdi. Muhalefet partisi CHP’nin Genel Lideri İsmet İnönü’nün kimi yurt seyahatlerinin engellendiği ve atağa uğradığı argümanları ortaya atıldı. Üniversite öğrencileri, hükümet aleyhine şovlara başladı. İstanbul Beyazıt Meydanı’nda üniversite öğrencilerinin aksiyonu sırasında Orman Fakültesi öğrencisi Turan Emeksiz, seken bir kurşunun başına isabet etmesi sonucu hayatını kaybetti. Emeksiz’in “polis kurşunuyla hayatını kaybettiği” istikametindeki haberler hasebiyle olaylar daha da şiddetlendi. Ülkede yaşananlar nedeniyle İstanbul ve Ankara’da sıkıyönetim ilan edildi.

Ankara’da 5 Mayıs 1960’da bir öğrenci kümesi, ”555K” yani “5’inci ayın 5’inde saat 5’te Kızılay’da” koduyla şov düzenledi. Adnan Menderes, kendisine karşı hareket yapılan yere giderek hareketçilerin ortasına girdi. O sırada bir genç Menderes’in boğazını sıktı. “Ne istiyorsun” diye sorduğu gençten “Hürriyet istiyorum” karşılığını alan Menderes, “Bir başbakanın boğazını sıkıyorsun bundan ala hürriyet mi var?” sözlerini kullandı.

21 Mayıs’ta da Harp Okulu öğrencileri sokağa çıktı ve Zafer Anıtı’na kadar ”sessiz” yürüyüş yaptı.

ANKARA RADYOSUNDAN OKUNAN BİLDİRİYLE “İHTİLAL” DUYURULDU 

Olaylardan rahatsızlık duyulduğu argümanıyla Türk Silahlı Kuvvetleri içerisindeki birtakım general ve subayların oluşturduğu 38 kişilik Ulusal Birlik Komitesi, “DP’nin ülkeyi gittikçe bir baskı rejimine ve kardeş arbedesine götürdüğü” münasebetlerini ileri sürerek 27 Mayıs sabaha karşı idareye el koydu. Kurmay Albay Alparslan Türkeş tarafından Ankara Radyosundan okunan bildiriyle ”ihtilal” duyuruldu. Bildiride şöyle denildi:

“Bugün demokrasimizin içine düştüğü buhran ve son müessif hadiseler münasebetiyle kardeş arbedesine meydan vermemek niyetiyle Türk Silahlı Kuvvetleri, memleketin yönetimini ele almıştır. Bu harekata, Silahlı Kuvvetlerimiz partileri, içine düştükleri uzlaşmaz durumdan kurtarmak ve partiler üstü tarafsız bir yönetimin nezaret ve hakemliği altında en kısa vakitte adil ve hür seçimler yaptırarak idareyi, hangi tarafa mensup olursa olsun, seçimi kazananlara evre ve teslim etmek üzere girişmiş bulunmaktadır.”

ANAYASA VE TBMM FESHEDİLDİ 

“Ülkenin gittikçe baskı rejimine götürüldüğü” teziyle Ulusal Birlik Komitesi tarafından gerçekleştirilen darbe sonrasında, bütün antidemokratik usuller devreye sokuldu.

Milli Birlik Komitesi, Anayasa ve TBMM’yi feshetti, siyasi faaliyetleri askıya aldı, Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes, hükümet üyeleri, DP’li milletvekilleri, Genelkurmay Lideri Orgeneral Rüştü Erdelhun ile asker ve kimi üst seviye kamu vazifelileri gözaltına alındı. Adnan Menderes, tıpkı gün yurt gezisi kapsamında bulunduğu Kütahya’da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara’ya götürüldü ve daha sonra öbür tutuklu DP üyeleriyle Yassıada’da hapsedildi.

Yassıada’daki yargılamalar, 14 Ekim 1960’ta başlayıp 15 Eylül 1961’de karara bağlandı. Toplam 19 belgede toplanan davalar, “anayasayı ihlal” davasıyla birleştirildi. 592 sanıktan 288’i için idam istendi. Kararı açıklayan Yüksek Adalet Divanı, 15 sanığı idam cezasına çarptırdı. Eski Cumhurbaşkanı Celal Bayar, eski Başbakan Adnan Menderes, eski Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Güçlü, eski Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idam kararları oy birliğiyle alındı. Celal Bayar hakkındaki karar, yaş haddi nedeniyle müebbet mahpus cezasına çevrildi.

Eski TBMM Lideri Refik Koraltan, eski TBMM Başkanvekilleri Agah Erozsan, İbrahim Kirazoğlu, eski Tahkikat Kurulu Lideri Ahmet Hamdi Sancar, eski Tahkikat Komitesi üyeleri Nusret Kirişçioğlu, Bahadır Dülger, eski bakan Emin Kalafat, eski milletvekilleri Baha Akşit, Osman Kavrakoğlu, Zeki Erataman ile eski Genelkurmay Lideri Rüştü Erdelhun hakkındaki idam kararları ise oy çokluğuyla alındı.

Aralarında eski bakan, eski milletvekilleri, Tahkikat Kurulu üyeleri, İstanbul Valisi ile İstanbul Belediye Lideri’nin da bulunduğu 31 sanık hakkında ise müebbet mahpus cezası verildi. Sanıklardan 92 şahsa 20 yıl ile 6 yıl ortasında ağır mahpus, 94 bireye 5 yıl ağır mahpus cezası verildi. Öbür sanıkların kimileri da kısa vadeli mahpus cezaları aldı, kimileri da beraat etti.

Birçok yabancı ülke önderi, idamların durdurulması için Cemal Gürsel başkanlığındaki Ulusal Birlik Komitesine tekraren davette bulundu. Bunun üzerine Komite, Celal Bayar, Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Şiddetli dışındakilerin idam cezasını affetti. Celal Bayar’ın cezası, yaş haddi nedeniyle ömür uzunluğu mahpusa çevrildi.

Fatin Rüştü Şiddetli ve Hasan Polatkan 16 Eylül 1961’de sabaha karşı, o gün başarısız bir intihar teşebbüsünde bulunan Adnan Menderes ise İmralı Adası’nda 17 Eylül 1961’de sıhhat muayenesini yapan hekim heyetinden sağlam raporu alındıktan sonra saat 13.21’de idam edildi.

YASSIADA, “DEMOKRASİ VE ÖZGÜRLÜKLER ADASI” YAPILDI 

TBMM tarafından 11 Nisan 1990’da kabul edilen bir kanunla Adnan Menderes ve onunla idam edilen arkadaşlarının prestijleri iade edildi. Tıpkı kanun uyarınca Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Güçlü’nün naaşları, 17 Eylül 1990’da İmralı’dan alınarak devlet merasimiyle İstanbul Vatan Caddesi’nde yaptırılan anıt mezara taşındı.

27 Mayıs 1960 darbesinin akabinde 592 kişinin yargılandığı ve bu yargılamaların sonunda Başbakan Adnan Menderes, Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Şiddetli ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan’ın idamına karar verildiği Marmara’daki Yassıada ise darbenin 60. yıl dönümünde Demokrasi ve Özgürlükler Adası ismiyle açıldı.